Konopnicka i Dulębianka. Przyjaciółki, bratnie dusze, a może… kochanki?

Młoda malarka, feministka z krótkimi włosami, w męskim stroju i o niemal dwie dekady starsza, szanowana autorka, mężatka i matka w sukniach i kapeluszach z kwiatami. Do niedawna Maria Dulębianka, choć znana w kręgach artystycznych i feministycznych, była pomijana jako osoba nierozerwalnie związana z biografią Marii Konopnickiej. Stworzony przez samą poetkę, a pielęgnowany przez późniejsze pokolenia “spiżowy” wizerunek bez najmniejszej rysy nie zniósłby skandalu.

Nawet współcześnie informacja, że Konopnicka mogła być osobą nieheteronormatywną spotyka się z oburzeniem i protestami. Podnoszą się głosy o “szarganiu świętego imienia poetki”. Gorliwi obrońcy argumentują, że relacja między dwiema paniami z pewnością była związkiem typu matka–córka lub mistrzyni–uczennica. Część badaczy uważa jednak inaczej.

Nieodłączne przyjaciółki

Malarka Maria Dulębianka bywa nazywana “prekursorką feminizmu”. Wywodziła się z rodziny ziemiańskiej i jak wszystkie dziewczęta z jej sfery ukończyła pensję dla panien. Tu skończyła się droga, którą podążały jej rówieśnice. Ona zamiast wyjść dobrze za mąż i rodzić dzieci postanowiła poświęcić się sztuce. Początkowo uczyła się u samego mistrza Jana Matejki. Potem wyjechała do Paryża (krakowska Szkoła Sztuk Pięknych nie przyjmowała wówczas kobiet). Następnie doskonaliła swój warsztat w Wiedniu pod kierunkiem Horowitza i Warszawie u Wojciecha Gersona, o którym mówiono, że “dał impuls malarstwu kobiecemu”.

Jej wystawiony na warszawskiej Wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych obraz Za myślą poety zrobił wrażenie na młodym Stefanie Żeromskim, który pisał w dziennikach pod datą 17 maja 1888 roku:

Pietrek z powycieranymi łokciami

Maria Konopnicka w 1888 roku była już po czterdziestce, urodziła ośmioro dzieci i rozstała się z mężem. Czy od razu związała się z Dulębianką? Można sądzić, że początkowo łączyła je coraz silniejsza przyjaźń, choć niektórzy dopatrywali się w ich relacji czegoś więcej. W ujawnionym w ostatnich latach przez Agatę Zawiszewską niepublikowanym fragmencie pamiętników Romany Pachuckiej, działaczka z początku XX wieku tak sposób opisuje znane sobie kobiece związki:

Osobliwy nastrój i plotki w kuluarach

Jakkolwiek by nie było, była dla Konopnickiej na tyle ważną osobą, że pisarka zabrała ją w roku 1899 na “zjazd rodzinny” organizowany w Arkadii. W listach zawsze używała liczby mnogiej, opisując wydarzenia ze swojego i wspólnego życia. Jak pisze Tomasik: “W listach do dzieci autorka Roty nie wyjaśniała ani nie komentowała jej pojawienia się, po prostu w pewnym momencie z liczby pojedynczej przeszła na mnogą, pisząc: mamy, postanowiłyśmy, zwiedzałyśmy, wyjeżdżamy”.

8 września kobiety wprowadziły się do otrzymanego przez Konopnicką “w darze od narodu polskiego” dworka w Żarnowcu niedaleko Krosna. Jeśli gdziekolwiek wyjeżdżały, praktycznie zawsze razem. Relacja z Konopnicką niekorzystnie odbiła się na twórczości artystycznej Dulębianki, która poświęciła w dużej mierze własne aspiracje na rzecz opieki nad przyjaciółką. Za to zdaniem biografki poetki, Leny Magnone, w twórczości Konopnickiej wątki erotyczne pojawiły się dopiero w okresie po poznaniu Dulębianki. Tylko ona mogła ją malować. Z pewnością pisarka wierzyła w talent swojej przyjaciółki i wspierała ją, korzystając ze swoich rozległych wpływów i znajomości.

Dulębiance nie udało się natomiast wciągnąć Konopnickiej w działalność feministyczną. Choć pisarka angażowała się w wiele przedsięwzięć, robiła to wyłącznie na prośbę przyjaciółki. Podczas jubileuszu Elizy Orzeszkowej połączonego z ogólnopolskim zjazdem kobiet w Warszawie 1907 roku miał miejsce przykry incydent. Konopnicka, rozdrażniona zachowaniem publiczności podczas wystąpienia Dulębianki, bez słowa opuściła salę. Oficjalnie poszło o to, iż w czasie referatu Dulębianki reprezentantki stowarzyszeń będących pod wpływem narodowej demokracji przeszkadzały prelegentce ironicznymi uwagami, śmiechem i protestami. W Kurjerze Warszawskim z 13 czerwca napisano oględnie, że część audytorium “wykazywała jakiś osobliwy nastrój, denerwując prelegentkę”. W kuluarach mówiono, że uszczypliwe uwagi nie dotyczyły tematów politycznych, lecz natury relacji prelegentki i przewodniczącej.

Wyuzdana lesbijka i postrzelona feministka

Być może natura relacji między Konopnicką i Dulębianką pozostałaby do dziś w sferze domysłów i ewentualnych studiów akademickich, gdyby nie wydarzenia z 2012 roku. W ogniu walk środowisk LGBT+ o uchwalenie ustawy o związkach partnerskich sprawa wypłynęła na wokandę. Dyrektor Instytutu Książki, Grzegorz Gauden, zaapelował do obradujących posłów, by przygotowywaną ustawę nazwać ustawą Konopnickiej-Dulębianki:

Nietrudno się domyśleć, że w środowiskach konserwatywnych zawrzało. Były prawicowy poseł Artur Zawisza pisał: “Teza o rzekomym lesbizmie Marii Konopnickiej to kłamstwo propagandy feministycznej. Kłamstwo konopnickie mogłoby być tak samo karalne jak kłamstwo oświęcimskie”. Z kolei Paweł Bukowski, starszy kustosz i dyrektor Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, tak tłumaczył całą aferę: “Ktoś chce zyskać tanią popularność, doszukując się sensacji. Bo łatwiej się z tym przebić, niż z naukową pozycją. […] A tak w ogóle, to powinniśmy patrzeć na jej dorobek. A nie zaglądać pod spódnicę”.

Z kolei Krzysztof Skiba w swoim felietonie we “Wprost” kpił: “Krzysztof Tomasik w książce Homobiografie ujawnił, że autorka patriotycznej Roty i Naszej szkapy, matka ośmiorga dzieci, Maria Konopnicka nie była tak nudna, jak się powszechnie sądzi. Dzięki Tomasikowi wiemy już, że poetka, która powiewa na sztandarach prasy ciężkoprawicowej, to olewająca męża wyuzdana lesbijka zabawiająca się w łóżku z postrzeloną feministką”.

Póki śmierć nas nie rozłączy?

Środowiska konserwatywne sprzeciwiły się ostro takiej próbie podważenia wizerunku Konopnickiej. Wspomniany już Paweł Bukowski argumentował, że “Gdyby były jakieś wątpliwości, Jan Paweł II nie powoływałby się na twórczość Konopnickiej w swoich homiliach”. Warto tu wspomnieć, że pierwsza książka pisarki, poświęcona ludziom nauki prześladowanym przez chrześcijan, wydana w 1881 roku pod tytułem Z przeszłości, wywołała burzę i komentarze podobne do tego, jaki anonimowy autor opublikował w “Przeglądzie Katolickim”: “Myśl jej jest bezbożna i bluźniercza”. Konopnicka była krytyczna względem Kościoła katolickiego i papieża. W liście do córki z 12 lutego 1897 roku pisała: “O, zgnilizna sama te klechy!”

Najwyraźniej konflikt z Kościołem wypomniano pisarce nad trumną. Gdy Konopnicka zmarła w 1910 roku, duchowieństwo odwołało udział w pogrzebie. Zrezygnowano z mowy biskupa Bandurskiego. Nie przeszkodziło to jednak w doprowadzeniu uroczystości do końca. Mowę wygłosił Jan Kasprowicz, który powiedział, że jest to tymczasowe miejsce spoczynku pisarki, bowiem w przyszłości spocznie ona na Skałce. Niestety tak się nie stało. Gdy 9 lat później zmarła na tyfus plamisty Maria Dulębianka, jej pogrzebowi towarzyszyły manifestacje patriotyczne i społeczne, o których tak pisze Jarosław Molenda w książce Gorszycielki:

Autocenzura

Czy w ten sposób ktoś chciał zatrzeć w pamięci potomnych dwadzieścia lat wspólnego życia dwóch kobiet, by bronić spiżowego wizerunku jednej z nich? Tego nie wiemy. Być może nie dowiemy się również, jak było między nimi naprawdę. Wiemy za to, że Dulębianka nigdy nie wyszła za maż, nie mamy też źródeł na temat jej związku z inną kobietą. Pamiętajmy również, że Konopnicka miała w zwyczaju przemilczać i skrywać wiele uczuć i prawd o sobie, skoro pisała: “Ja nawet do najbliższych piszę tak, aby to mógł czytać p. żandarm, jeśli mu przyjdzie ochota”.

Wobec tak skrupulatnej cenzury samej poetki i jej rodziny trudno oczekiwać, że kiedykolwiek wypłyną dokumenty, które mogłyby potwierdzić trwające od stu lat spekulacje. A jeśli nie? Cóż, jak pisze przewrotnie Krzysztof Tomasik – co miałoby z tego wynikać? “Nie zmienia to faktu, że właśnie kobietę wybrała autorka Imaginy na towarzyszkę swojego życia, a można chyba mówić o związku w przypadku osób, które razem mieszkają i podróżują?” – pyta autor. Niech każdy na to pytanie odpowie sobie sam